मिथिलासहित तराई–मधेशका विभिन्न जिल्लामा आज भाइदूज अर्थात् ‘भैयादुज’ पर्व हर्षोल्लासपूर्वक मनाइँदै छ ।
यमपञ्चक अर्थात् दीपावली पर्वको पाँचौँ दिन कात्तिक शुक्ल द्वितीयामा दिदीबहिनीले दाजुभाइको दीर्घायु, सुख र समृद्धिको कामना गर्दै यो पर्व मनाउने परम्परा छ । सामान्यतया पाँच दिनसम्म मनाइने दीपावली (यमपञ्चक) यस वर्ष धनतेरस गत शनिबार मनाइँदा छ दिन लामो भएको हो । त्यसैले शनिबारदेखि सुरु भएको दीपावली आज ‘भैयादुज’ पर्वसँगै सम्पन्न हुँदैछ ।
मिथिलामा ‘भरद्वितीया’ र ‘भातृद्वितीया’ नामले पनि चिनिने यो पर्वमा विवाहित दिदीबहिनीले आफ्ना दाजुभाइलाई घरमा निम्तो गरेर बोलाउने चलन छ । कतिपय अवस्थामा दिदीबहिनीहरू माइतीमा फर्केर पनि यो पर्व मनाउने गर्छन् भने अविवाहित दिदीबहिनी र दाजुभाइले आफ्नै घरमा यो पर्व मनाउने परम्परा रहिआएको छ ।
निम्तो मान्न जाने दाजुभाइले नयाँ वस्त्र, आभूषण र कोसेली लिएर दिदीबहिनीको घर पुग्ने गर्छन् । दिदीबहिनीले पिठार (अरवा चामलको पिठो) बाट बनाएको अरिपनमा काठको पिरामा दाजुभाइलाई बसाल्छन् । त्यसपछि तातोपानीले गोडा धुई अञ्जुलीमा पिठार, पानको पात र सुपारी राखी सप्तरङ्गी टीका लगाइन्छ । संस्कृतिविद् ध्रुव रायका अनुसार यो पर्वको उत्पत्ति सत्ययुगमा राजा बलिका बहिनी गङ्गा र यमुनाले दाजु यमराजलाई दीर्घजीवन र विजयको कामना गर्दै सप्तरङ्गी टीका लगाइदिएको कथासँग सम्बन्धित छ । यही कथाबाट मैथिल परम्परामा भैयादुज पर्व मनाउने चलन सुरु भएको मानिन्छ ।
पर्वको अन्त्यमा दिदीबहिनीले ‘बजरी’ (सुकाएको केराऊको दाना) दाजुभाइलाई खुवाउने परम्परा विशेष रूपमा प्रचलित छ । ‘बजरी खैया भैया बजर होइहा, दान नदिहा दरिद्र होइहा’ भन्ने मैथिल लोककथनसहित यो विधि पूरा गरिन्छ, जसको अर्थ हुन्छ — “बजरी खाएर भाइ अमर होस्, दान नदिए दरिद्र होस्।”
पर्वको अन्त्यमा दाजुभाइले दिदीबहिनीलाई वस्त्र, आभूषण, नगद दक्षिणा र अन्य कोसेली उपहारस्वरूप दिने चलन छ । त्यसपछि दिदीबहिनीले दाजुभाइलाई मिष्टान्न भोजन गराएर पर्व सम्पन्न गर्छन् ।
