तराई, नेपालको अन्न भण्डार, जहाँको जनजीवन र अर्थतन्त्र मुख्यतः कृषि प्रणालीमा आधारित छ । तर पछिल्ला केही वर्षयता यही तराईमा खडेरीको प्रभाव गहिरिँदै गएको छ । वर्षा नहुनु, भू–जलस्तर खस्नु, सिँचाइको असुविधा र खेतीयोग्य जमिन बाँझिँदै जानु यस्ता चिन्ताजनक संकेत हुन्, जसले तराईको भविष्यबारे गम्भीर प्रश्न उठाएका छन् ।
वातावरणीय असन्तुलन : समस्याको जड
खडेरीको प्रमुख कारण वातावरणीय असन्तुलन र जलवायु परिवर्तन हो । जथाभावी जंगल फँडानी, नदी र तालतलैयाको उपेक्षा, बिनायोजना निर्माण कार्यजस्ता मानवीय गतिविधिले तराईमा मौसमको सन्तुलन बिगारेको छ । परिणामतः न वर्षा सन्तुलित रहन सकेको छ, न जमिनको आर्द्रता टिक्न सकेको छ ।
मोरिङ्गा : बहुउपयोगी रूख, बहुआयामिक समाधान
तराईको खडेरी समस्या समाधानमा एक नयाँ आशा बनेको छ– मोरिङ्गा (सजिवन/मुनगा) । यो रूख सस्तो, सजिलो, न्यून पानीमा वृद्धि हुने, औषधीय गुणले भरिएको र वातावरणीय दृष्टिले अति उपयोगी वनस्पति हो ।
मोरिङ्गाका फाइदाहरू यसप्रकार छन् :
माटो संरक्षण र हरियाली विस्तार
मोरिङ्गाको जराले माटो समात्छ, कटान रोक्छ र जमिनको चिस्यान जोगाउँछ ।
कार्बन सोस्ने क्षमतायुक्त
वातावरणमा रहेको कार्बन डाइअक्साइडलाई सोस्न सक्ने गुण भएकाले मोरिङ्गाले तापमान सन्तुलनमा टेवा दिन्छ ।
वर्षा वृद्धिमा भूमिका
मोरिङ्गाले वाष्प उत्सर्जन बढाएर बादल बन्ने सम्भावना बढाउँछ, जसले वर्षालाई प्रोत्साहित गर्छ ।
जैव विविधता प्रवर्द्धन
यसको फूल–फलले मौरी, चरा र अन्य लाभदायक जीवहरूलाई आकर्षित गर्छ ।
सुक्खा प्रतिरोधी क्षमता
थोरै पानीमै हुर्किन सक्ने भएकाले खडेरीग्रस्त क्षेत्रका लागि उपयुक्त ।
तराईवासीका लागि सुझावहरू :
खेत, आँगन र सार्वजनिक ठाउँमा मोरिङ्गालगायत रुखहरू रोपौं
नदी–पोखरी सफा राखी पुनर्भरण सुनिश्चित गरौं
रासायनिकको सट्टा जैविक मल प्रयोग गरौं
वर्षाको पानी संकलन (रेन वाटर हार्भेस्टिङ) प्रविधिको प्रयोग गरौं
प्लास्टिकजन्य फोहोरलाई सही रूपमा व्यवस्थापन गरौं
सामुदायिक वृक्षारोपण र सरसफाइमा सक्रिय सहभागिता जनाऔं
सरकारलाई वातावरणमैत्री नीतिहरूको कार्यान्वयनमा दबाब दिऔं
निष्कर्ष
मोरिङ्गा अब केवल एउटा रूख रहेन, यो तराईको वातावरणीय पुनर्जीवनको एउटा महत्वपूर्ण उपकरण बन्ने सम्भावना बोकेको छ । यदि सामूहिक रूपमा यसको रोपण, संरक्षण र प्रवर्द्धन गरियो भने यसले खडेरी, वातावरणीय संकट र जल संकटबाट तराईलाई जोगाउन महत्वपूर्ण भूमिका खेल्न सक्छ ।
