काठमाडौं | तिहारको माहोलमा गाउँ–शहर झिलिमिली बनेका छन् । पाँच दिन मनाइने तिहार नेपाली संस्कृतिमा पौराणिक, ऐतिहासिक र सांस्कृतिक महत्त्व राख्ने पर्व हो । विभिन्न समुदायले यस पर्वलाई आफ्नो परम्परा र इतिहाससँग जोडेर मनाउने गर्दछन् ।
भारतमा दिवाली, नेपालमा तिहार
तराई वा भारतमा यस पर्वलाई ‘त्योहार’ वा ‘दिवाली’ भनिए पनि नेपालमा यसलाई ‘तिहार’ वा ‘दीपावली’ भनिन्छ। शरद् ऋतुमा पर्ने यो पर्व पाँच दिनसम्म मनाइन्छ । दसैँपछि धान भित्र्याइसकेपछि, किसान फुर्सदिलो मन लिएर रमाइलोमा सहभागी हुन्छन् ।
प्रकृति र खानपान
तिहारमा प्रकृति सफासुग्घर, फूल फुलेका र आकाश निलो हुन्छ । यस बेलामा घर–घर सफाइ र सजावट गरिन्छ। दसैँको तुलनामा तिहारमा रमाइलो बढी हुन्छ । पर्वमा मासुका परिकार, फलफूल, रोटी र मिठाइको विविधता पाइन्छ। घरभित्र मात्र होइन, मनभित्र पनि उज्यालो र लिपपोत गर्ने चलन छ ।
उज्यालोको उत्सव
तिहार उज्यालोको पर्व हो। घर–घर झिलिमिली पार्ने, दियो र बत्ती बालेर धन–धान्यकी देवी लक्ष्मीको पूजा गर्ने चलन छ। तिहारका पाँच दिनलाई यमपञ्चक भनिन्छ। यसमा यमराजसँग सम्बन्धित पर्वसमेत पर्छ ।
फूल, मण्डप र परम्परा
तिहारमा विशेष गरी सयपत्री, मखमली, सुपारी फूल र गोदावरीको प्रयोग हुन्छ। मण्डप तेलले घेरेर बनाउने चलन दीर्घजीवीको कामना अनुसार गरिएको हो ।
समृद्धि र जीवनको सम्मान
तिहार धन–दौलत, वैभव र समृद्धिसँग सम्बन्धित छ। यस पर्वले नारी–पुरुष सदस्यबीचको सम्बन्धलाई पनि मजबुत बनाउँछ। पशुको पूजा, जस्तै काग, कुकुर, गाई, गोरु, मानिस र पशु दुवैलाई सम्मान गर्ने परम्परा समावेश छ।
कागलाई शुभसमाचार ल्याउने, कुकुरलाई वफादार मान्ने र गाईलाई जीवनदायिनी देवीको रूपमा पूज्ने चलन छ ।
सामाजिक र सांगीतिक पक्ष
तिहारमा भैली, देउसी–भैलो, गीत, नाच र संगीतको विशेष महत्व छ। भैली गीत दिदीबहिनीले आफ्ना दाजुभाइको भलोको लागि गाउँछन्। पुरुषले ‘देउसी रे’ भन्दै गीत गाएर देउसी खेल्छन् ।
मृत्युबोध र भाइटीका
तिहारमा यमराज र यमुना सम्बन्धित कथा अनुसार भाइटीका सुरु भएको विश्वास छ। भाईटीकामा दाजुभाइ दीर्घजीवी होऊन् भनेर दुवोको पानी र तेलले घेरेर टीका लगाइन्छ। यसले जीवन, मृत्यु र संरक्षणको ज्ञान दिन्छ ।
समग्र प्रभाव
तिहार केवल रमाइलो र खानपान मात्र नभएर उज्यालो, समृद्धि, सांस्कृतिक शिक्षाका साथै जीवन–मृत्युको बोध गराउने पर्व हो। यसैले नेपाली समाजमा यस पर्वको विशेष महत्व रहँदै आएको छ ।
